لە شیعری (قوتوو)ی (نارین رۆستەم)ی شاعیردا
عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
(قوتوو) وەك ناونیشانێكی شیعریی، ستراتیژییەتی مەدلوولەكان پێكدەهێنێ و دەبێتە دەروازەیەك بۆ چوونە نێو جیهانێكی سوریالی سەرنج راكێش و ئاماژە بۆكراو! بێگومان شاعیرە سووریالییەكان بەردەوام هەوڵی كەشفكردنی توانا بێكۆتاییەكان و چێژە نەبڕاوەكانیان دەدەن، ئەو چێژانەی ئاڵاون بە تۆڕی وسبەلێكراوەكانی زمان و ئارەزووە كپكراوەكانیانەوە، كە بە هۆی دەسەڵاتی سیستمی كۆمەڵایەتی بنبەستووەوە بەدینەهاتوون. لەسەر ئەو بنەمایە دەشێ بڵێم پرۆسەی نووسین لای (نارین رۆستەم)ی شاعیر بنچینەی راستەقینەی خۆ ئازادكردن و هەڵبژاردن، خەون و خەیاڵ، گەمە، چێژ، عەفەوییەت، دەرچوون لە یاسا… دەنوێنێ. بۆیە لەو خوێندنەوەیەدا هەوڵمداوە جیهانی شیعری (قوتوو)ی (نارین رۆستەم) لە سەر بنەمای خەون و خەیاڵ، ئازادی و هەڵبژاردن وەك پێكهاتن و شێوەگرتنێكی شیعریی پێشكەش بكەم، كە بە زمانێكی تایبەت و جیاواز داڕێژراوە، زمانێك كە ئارەزوو و پاڵنەرە كۆكراوەكانی شاعیر دەنووسێتەوە، بە تایبەتی ئەو ئارەزوو و خەونانەی كە لە كۆمەڵگایەكی سوننەتی و كۆنەخواز تێركردنیان قوڕسە.
بەمجۆرە شیعری قوتوو لە زمانی باو دەبێتەوە و زمانێكی تایبەت بە خودی خۆی دادەهێنێ، بێگومان بەشێكی گەورەی گرنكی ئەو زمانە لەوەدایە، كە ئاسۆی چاوەڕوانییەكانی خوێنەری باو تێكدەشكێنێ، بەڵام بەشێكی دیكەی لەوەدایە، كە تاچەند دەتوانێ هێز ببەخشێ بە خوێنەری بەشداربووی تازە بۆ گەیشتن بە بنەما قووڵەكانی دەق، واتە خوێنەرێك بتوانێ بەدوای جوانییەكان و دژە واتاكان هەنگاو بنێت!.
بێگومان رۆڵی خوێنەری بە تواناو نوێخواز لە دۆزینەوەی جوانییەكان و دژە واتاكان و رۆنانی شیعرییەتدا لە ڕۆڵی شاعیر كەمتر نییە.
بە بڕوای من چونكە رەگەزی چێژ و جوانی لە شیعری (قوتوو) رەگەزێكی زاڵە، بۆیە خوێنەر وەك چۆن دەتوانێت چێژ لە زمانی خەون و شێوەگرتنی خەیاڵ وەربگرێت، چێژیش لە جوانی و شیعرییەت و وێناكردنی میتافیزیكی هەستی شاعیریش وەردەگرێت. بە مانایەكی دیكە شاعیر لەو شیعرەدا هونەری نواندنی خەونی زمانەوانی بە تایبەتمەندییەوە دەلكێنێت، فەزایەكی خەیاڵی بۆ خوێنەر/ وەرگر دەكاتەوە، كە رۆڵی خۆی لەو پانتاییەدا بدۆزێتەوە. بەو مانایەش لە رێگای بەشداری وەرگر/خوێنەرەوە دەقی قوتوو دەبێتە دەقێكی كراوە؟! وەك دەزانین دەقی كراوە هەڵگری چەندین رەهەند و شێوازگەری بیركردنەوەی جیاوازە، لەو بارەشەوە بۆ دەقی كراوە (یاكۆبسن) بیر بخەینەوە، كە قسە لە دوو شێوازی ئەدەبی دەكات، شێوازگەری بەرهەم و شێوازگەری وەرگر.
(١)
ئەگەر شیعر، خەون و خەیاڵی لەبیر كرد، ناتوانێ لەگەڵ شیعرییەتدا هاوشوناسی دروست بكات. بەڵام ئەگەر واقیع نەخوێنێتەوە لەگەڵ كۆمەڵگا هەڵناكات. لەبەر ئەوەی شیعری (قوتوو) لە خەیاڵەوە شێوەگرتنی داهاتوو بونیاد دەنێت، كەواتە لە زەمەنی بەردەوامیمان دادەبڕێ و هەنگاو بەرەو ساتەوەختی پرۆسەی نووسینەوەی خەون دەنێ. لەو دەستپێكەوە (نارین رۆستەم) لە داهێنانێكی خەونی شیعریدا خەیاڵ وەك باگكراوەند دەنەخشێنێ، بەڵام بێ ئەوەی بیركردنەوەكانی زەمەنی بەردەوامی بە هەند هەڵبگرێت، بەڵكو هەوڵدەدات لە رێگای زمانی خەونەوە بە جۆرێك لە جۆرەكان پشت لە واقیعی سەپێنراو بكات، لەوێشەوە بەرەو ساتەوەختی جوانی و چێژ و خۆشیمان بكاتەوە، بەمجۆرە زمانی خەون دەبێتە زمانحاڵی ئارەزووە كپكراو و وسبەلێكراوەكان، بە باكگڕاوەندی خەیاڵییەوە.
(٢)
پرسی شیعری (نارین رۆستەم) پرسێكی هەڵچوونئامێز نییە، پابەند نییە بە بۆشایی نێوان خەون و خەیاڵ، من و كۆمەڵگا، واقیع و دژەواقیع… یان بە مانایەكی دیكە پرسێكی ئاڕاستەكراو و مەبەستدار نییە، بەڵكو بە گشتی بە نەستی شاعیر و شیعرییەتەوە دەلكێ. دەمەوێ بڵێم زمانی خەون و خەیاڵی شیعری هەر تەنها لەسەر تێكدانی یاسا باوەكانی زمان و نەریتە باوەكانی كۆمەڵگا نەوەستاوە، هەر تەنها لە دەرەوەی كۆنتڕۆڵكردنی بیركردنەوە و عەقڵدا نییە، بەڵكو هەڵبژاردن و ئازادییە، سەیرورە و گۆڕانكارییە؟!
قوتوو گەمەی بیركردنەوەی خەونی زمانی شیعری دەنوێنێ و خەیاڵ تێیدا شێوەگرتنی نەستی شاعیرە. لە گەمەی بیركردنەوە و نەستی شاعیردا سەری قوتووی ماڵ، بە ئازادی و هەڵبژاردنەوە لكاوە. لە پرۆسەی نووسینی شیعرییدا بە سەیرورە و گۆڕانكارییەوە بەندە.
هەڵبژاردن و ئازادی لە قوتوودا رووی یەك دراون، شاعیر بە شێوەی جیاواز دەیانپارێزێ! وەك چۆن ماڵی بێ سەر لە شێوەی قوتووی بێ سەر، شێوەگرتنی جۆرێك لە ئازادییە، بە هەمان شێوە درووستكردنی خودی ماڵ لە شێوەی قوتوو، هەڵبژاردن رێگاكانی دادەڕێژێ.
دەمەوێ بڵێم ئەگەر زمان لایەكی نووسین بێت، ئەوە شێوازگەرایی لایەكەی دیكەیەتی، كەواتە زمان و شێوازگەرایی سرووشتی (نووسین) دیاری دەكەن و نووسینیش ئازادی و هەڵبژاردنە، سەیرورە و گۆڕانكارییە، لە خاڵی بەیەكگەیشتنی سەیرورە و گۆڕانكاری، ئازادی و هەڵبژاردندا زمان پەیوەندییەكی تازە لەگەڵ كۆمەڵگادا درووست دەكات!
بەڵام لەبەر ئەوەی شاعیر ناتوانێ بە زمان باو بنووسێت، كەواتە زمانی خەون لە بەرانبەر درووستكردنی (قوتوو)دا هەڵبژاردنێكی تایبەتییە، واتە بە تایبەتی خەونی زمان بۆ نووسین هەڵدەبژێرێت، بەڵام هەر چەندە شێوازی درووستكردنی (قوتوو) ورد و پتەو بێت، كەچی لە رەمەكییەت و لابەلایی نابێتەوە، بەو مانایە خەونی زمانی نەستی شاعیر و شێوازی قوتوو ئاسۆی بیركردنەوەیەكی تازە و بەخششێكی بێ ئامانج و شیعریی پێشكەش بە خوێنەران دەكات.
(٣)
ژان كۆهین دەڵێت: شیعر تێكدانی یاساكانی زمانە و شیعرییەت شێوازی پێدەبەخشێت. (ئاسمان پارچە رایەخێكی موتفەڕكە ل٢٣) كاتێك ئەو ماڵە بیر لە ئاسمان وەك سەرێكی پیرۆز (موتفەڕك) دەكاتەوە، ئەو كاتە شیعرییەت لە خەونەكانی (ئازادی/ سەیرورە) و لە شێوەكانی (گۆڕانكاری/ هەڵبژاردن) بێدار دەبێتەوە! بەڵام شاعیر لەو حاڵەتەدا لێزانانە پەنا بۆ باكگراوەندی خەیاڵی نێوان شەكردان و خوێدان و لە گەسك بەربوونەوە، دەبات، بێ ئەوەی لە روانینێكی كۆنەخوازانە و سیحرئامێزدا بە خوێنەریان بفرۆشێتەوە! چونكە كە لە گەسكەكە بەردەبێتەوە و
بەناو (قاپی جاجیك) دەكەوێ.
خوێن بە دەماری تانكیدا هاتە خوارێ،
قوتووەكە پڕببوو لە خوێ ل22.
بەسواری گەسكەكە بەسەر قوتووەكەدا دەفڕم ل٢٣.
كەواتە لە داڕژانی ئازادی/ سەیرورە، شێوەگرتنی هەڵبژاردن/ گۆڕانكاری، شاعیر هەوڵدەدات لە رێگای بونیادنانی پرسی شیعرییەوە، لە رێگای خەون و خەیاڵەوە، نەك تەنها ماڵ وەك قوتوو، بەڵكو بونیادی رووكەشی شەكردان و خوێدان، فڕین بەسەر گەسكەوە لە مێشكی خوێنەری كوردیدا تێكبشكێنێ! ئیتر وەك (بانگدەر (أكبر)ـەكەی (الله) قووت بداتەوە ل٢٢)!. لەوێوە ئاماژەی ماڵی بێ سەر و گەسك و سیحر و رەنگدانەوەی بە دوایەكداهاتنی شەكردان و خوێدان و مەودا پراگماتیكەكەیان و واژۆكانیان رەتدەكاتەوە و گوتارێكی شیعری خەونئامێز لەسەر ژێی خەیاڵ و ئاسۆی چاوەڕوانییەكی نوێ بۆ خوێنەر/ وەرگر بونیاد دەنێ و فەزایەكی فرە رەهەند لەگەڵ شتگەلی جۆراوجۆردا درووست دەكات و ناكۆكی خۆی لە وێناكردنی تایبەت نیشان دەداتەوە، بێ ئەوەی هیچ یەكێك لەوانە بە ئەسڵی خۆی بزانێت، بەو مانایەش (قوتوو) شانەیەكە لە گوتن و بەرهەمی هەزاران تیشكۆی جیاوازە، لە تیشكۆكانی كلتووری كۆمەڵگا.
(٤)
هەموو كلتورێك تێگەیشتنی دیاریكراو بەخۆی هەیە، لەبەر ئەوەی (تێگەیشتن) پەیوەندی بە كلتوری دیاریكراوەوە هەیە، كەواتە بەپێی سنووری دنیابینی ئەو كلتورە كۆمەڵگا خۆی نمایان دەكات. بەڵام پرسی شاعیر سنوور ناس ناكات؟!
(گادامێر) پێیوایە تێگەیشتن لە وەرگرتنی نیازی نووسەرەوە هەڵناقوڵێ، نیازی دانەر ئاسۆی تێگەیشتن دیاری ناكات، بەڵكو ئەو ئاسۆیە (راڤەكار) پڕی دەكاتەوە. راستە راڤەكار شوێنی ناوەندی زمانەوانی پڕ ناكاتەوە، بەڵكو لەگەڵ شێوەكانی زمانەوانی مامەڵە دەكات. بەو مانایە ئەوە ئەركی ئەو خوێندنەوەیە بەرەو تێگەیشتنی تایبەتیمان ببات؟!
كەواتە ماڵ بێ سەر بێ یان سەردار، لە كلتووری كوردیدا زەردەخەنەكانی دایك شیرینی دەبەشێتەوە و بە دەگمەن بۆ تامی جاجیكی باوك خوێ ئامادە دەكرێ. لە نێوان شەكر و خوێ، دایك و باوك… نارینی شاعیر وەك پاڵەوانێكی سوریالی بە گەسكی سیحری دەفڕێ، لەبری ئەوەی مەستی شیرینی دایك بێ، لە ناكاو دەڕژێتە نێو جاجیكەكەی باوكییەوە!
بێگومان بۆ دیاریكردنی سیمای لۆژیكیانەی سیستەمی (خوێندنەوە) وەك دەربرینێكی مەعریفی, دەبێ گرینگترین ئەو ئاوێتەبوون و تانۆپۆیانە كەشف بكەین، كە دەسەڵاتی خوێندنەوەی لێپێكهاتووە. لە تانوپۆی ئەو شیعرەدا شاعیر بە دەربڕینێكی نالۆژیكی جوولاو لە ماڵدا بەر دنیای (باوك، دایك، خوشك، برا) دەكەوێت، بەڵام ئەو بەركەوتنەی تەنها ئاماژە نییە بۆ ریزبەندكردنی خێزان، بەڵكو لێرەدا خودی ماڵ بابەتی چێژە و خێزان فۆڕمەكانی جوانین، خەونی شاعیر قردێلەی شیعر و ئیلهامە.
(٥)
ئەنجامی ئەو خوێندنەوەیە پێمان دەڵێت خوێنەر لەمیانی دەلالەتەكانەوە, ئەگەرچی شوێنی ناوەندی زمانەوانی پڕ ناكاتەوە، بەڵام لە رێگای خەیاڵی شیعرییەوە جوانی و دژە واتاكان دەدۆزێتەوە و لە رێگای خەونی زمانەوە شیعرییەت رۆدەنێ, كەچی شاعیر لە رووی وەزیفەوە سەر بە چەمكی سیمە, یان مەدلولە و هێزی خۆی لەوەدا دەبینێتەوە، كە تاچەند دەتوانێت خوێنەری تازە بەدوای جوانی و دژە واتاو شیعرییەتدا بەرێت.
دواجار ئەگەر خوێنەر بیەوێ گفتوگۆ لەگەڵ بۆچوونی بەرهەمهاتووی ئەو خوێندنەوەیە بكات, ناتوانێ بونیادی دەق فەرامۆش بكات, بە دیوەكەی دیكە لە پرۆسەیە خوێندنەوەدا مەعریفەی دەق و مەعریفەی خوێنەر بەریەكدەكەون و خودی ئەو بەریەككەوتنە رەنگدانەوەی بۆچوونی (بەرهەمهاتوو) و (ئاسۆی چاوەڕوانی تازە) یان (دەقی بەرهەمهاتوو) و (قوتووی بێ سەر) دەخەنەوە.
(6)
قوتوو
قوتوو
قوتوویەكی بێسەرە ماڵەكەمان،
هەندێكجار شەكری تێ دەكرێت و
زۆرجاریش خوێ.
كاتێك خوشكم چووە ناو جلی بووكێنییەوە،
ماڵمان شەكردان بوو
(ناگەینە كۆتایی، شەكردانەكە بەشی خواردنەوەی پیاڵەچایەكیشی تێدا نامێنێت.)
ئەو ڕۆژەی بەلووعەی تانكیی ئاوەكەم لە دەست پەڕی و
خوێن بە دەماری تانكیدا هاتە خوارێ،
قوتووەكە پڕ بووبوو لە خوێ!
دەرمانخانەكان لە جیاتیی دەرمان، بلیتی یانەسیبیان دەفرۆشت
بانگدەر (أكبر)ەكەی (الله)ی قووت دایەوە.
لە ناوەڕاستی ئەم قوتووەدا،
ئاسمان پارچەڕایەخێكی موتفەڕكە، هەڵواسراوە
هەر پەڵەهەورێكی چڵكنی بكەوێتە سەر،
دایكم بە گەسك لای دەبات
(ئەوە دەشارمەوە كە دایكم بە قەرەوێلەیەكەوە نووساوە و پەڵەهەورە چڵكنەكان دەژمێرێ.)
بە سواری گەسكەكە بەسەر قوتووەكەدا دەفڕم
باوكم پێكێك عەرەق هەڵدەدا و
فوو لە فانۆسەكە دەكات
من لە گەسكەكەوە بەر دەبمەوە و
بەناو قاپی جاجیكدا دەكەوم!
تەباغەكە كوژاوەتەوە،
بەشی ساڵێكی دیكە نەگبەتی كوڵاوە.
سەرچاوە: بەرەواژ، شیعر، نارین رۆستەم، زنجیرە بڵاوكراوەكانی كتێبی نووسیار، ژمارە (٢٦) چاپخانەی كارۆ، چ ١، ساڵی ٢٠٢١. ل٢١.