سازدانی: حەمە هیوا
بڵند باجەلان، شاعیر و لە بواری ڕەخنەش کار دەکات. تا ئێستا پێنج کتێبی چاپ کردووە_ نوێبوونەوە، بڵاوکراوەی نامۆبوون_ جیهانی مردووەکانی سەر خاک، شیعر_ دوعاکانی بەر باران، شیعر_ خۆزگە زووتر تۆم دەناسی، ڕۆمان_ باڵندە بینەری گەڕانەوەیە، چیڕۆکی زۆر کورت_ کتێبێکی تریشی کە، هزری- ئەدەبییە، بەم زووانە چاپ و بڵاودەبێتەوە.
لەم چاوپێکەوتنەدا، پرسیارمان لەبارەی ڕەخنەی کوردی لێ کرد و ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی داینەوە.
پرسیار: تۆ جگە لەوەی شاعیریت، لە ڕەخنەشدا دەنووسیت، پێت وایە ڕەخنەی کوردی توانیبێتی خوێندنەوە بۆ شیعری کوردی بکات؟
نەخێر، بە گشتی نەیتوانیوە بە قووڵی و فراوانییەکی پێویست خوێندنەوە بۆ شیعری کوردی بکات. زۆربەی خوێندنەوەکان لەسەر ڕواڵەت و واتای دیار وەستاون، نەیانتوانیوە بچنە ناو جەوهەر و ڕۆحی شاراوەی شیعرەوە، کە عیرفان دەیخوازێت. کەم خوێندنەوەمان هەیە کە ڕووبکەنە دۆزینەوەی ئەو “ڕاستییە جەوهەرییە”ی لە شیعردا حەشاردراوە.
ڕەخنە زۆرجار خۆی لەنێو “ڕێکخستنی خەیاڵی”دا ده‌دۆزێته‌وه، واتە لە ئاستی پەیوەندییە کەسی و کۆمەڵایەتییەکاندا، نەک لەنێو “ڕێکخستنی سیمبۆلی” ی شیعردا، کە زمان و پێکهاتەی واتاى لێ دروست دەبێت وه‌ك ئه‌وه‌ی (لاكان) باسی ده‌كا، هەمیشە هەوڵ ده‌دا لاوازيی خۆی بە فۆرمێکی دیار پڕ بکاتەوە، نەک بە قووڵی لە لاوازيی زمان و واتا لە شیعردا تێبگات.
ڕەخنە بووەتە ئامێرێک بۆ خزمەتکردنی بەرژەوەندی یان بە بازاڕکردنی شیعر، نەک خوێندنەوەیەکی ڕەخنەیی سەربەخۆ. ئەمە وایکردووە کە نەتوانرێت ئه‌و نه‌ریته ڕه‌خنه‌ییه وه‌كو پێویست بەکار بهێنرێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی فۆرمە باوەکان و دۆزینەوەی ڕاستيی حەشاردراو لە شیعردا. له باسێكم له‌سه‌ر (ته‌یب قادر)ی شاعیر، به وردی باسی ئه‌مه‌م كردووه.
کەمینەیەکی زۆر کەمن ئەو ڕەخنەگرانەی کە ويستى بڕیاردانی فیکرییان هەبووە بۆ دانانی پێوەر و خوێندنەوەی نوێ و تازه. زۆربەی خوێندنەوەکان بێ توانا بوون لە نرخاندنى ده‌ق و پێشنیاری ڕوانگەی جیاواز، زیاتر بەشوێن دووبارەکردنەوەی کلێشەکان یان ڕوانگە لاوازەکاندا گەڕاون.
پرسیار: ساڵانە کتێبی شیعر چاپ دەکرێن، بەبێ قسەلەسەرکردن تێ دەپەڕن، هۆکارەکەی ئەوە نییە کە ئێمە ڕەخنەی شیعریمان نییە؟
ڕەخنەی جددی و کاریگەر کەمە، بەڵام هۆکارى ئه‌م كێشه‌یه تەنیا نەبوونی ڕەخنە نییە، بەڵکو پەیوەندی بە سیستەمی گشتی و ژیانی ڕۆشنبیرییەوە هەیە. لاى (ئادۆرنۆ) لە سیستەمی “پیشەسازیی کولتوور” (Culture Industry) دا، بەرهەمەکان دەبنە کاڵا و ئامانجی سەرەکییان فرۆشتن و بڵاوبوونەوەی خێرا دەبێت نەک بە قووڵی لەسەریان بوەستین. کتێبی شیعر وەک هەر کاڵایەکی تر بەرهەم دەهێنرێن و بەبێ گفتوگۆی ڕەخنەیی تێدەپەڕن، چونکە خودی سیستەمەکە حەز بە قووڵبوونەوە و ڕەخنەی جددی ناکات، کە لەوانەیە تەحەدای ستانداردی باو بکات.
ئەمە نیشانەیەکە لە نەبوونی ئیرادەی فیکری و غیابی ئەو هێزە ڕۆشنبیرییەی کە دەتوانێت بە جددی بەرهەمەکان هەڵسەنگێنێت و بەهای نوێیان پێ بدات. کاتێک کۆمەڵگا نەتوانێت له ڕووی فیكره‌وه کارا و چالاک بێت، بەرهەمەکان بێ نرخ دەبن و بایەخیان پێ نادرێت. له‌نێو ڕه‌خنه‌گره گه‌نجه‌كان، من و (سۆران ئازاد) له پێشه‌وه‌ی ئه‌و ڕه‌خنه‌گرانه‌ین، له ڕوانگه‌ی فیكره‌وه قسه له‌سه‌ر ئه‌ده‌بیات دەكه‌ن.
ڕەنگە کتێبه شیعرييەکان نەتوانن بە شێوەیەکی کاریگەر گۆڕانكاری لە خوێنەر و ڕەخنەگردا دروست بکەن، یان زمانی ڕەخنەیی ئێمە نەتوانێت ئەو كه‌مە شیعرانە دەستنیشان بکات و بیانخاتە ناو “ڕێکخستنی سیمبۆلی” گەورەترەوە بۆ گفتوگۆی جددی.
پرسیار: زۆرێک لەو نووسینانەی بە ناوی ڕەخنەوە بڵادەکرێنەوە، لە بازنەی هاوڕێیانە و شاریانە و بەرژەوەندییانە دەسوڕێنەوە، ئەگەر نووسینێک لەو بازنانە بسوڕێتەوە، دەتوانێن وەک ڕەخنەی جددی سەیری بکەین؟
نەخێر، بە هیچ شێوەیەک ناتوانرێت وەک ڕەخنەی جددی سەیر بکرێت. (ئادۆرنۆ) بە توندی دژی ئەم جۆرە ڕەخنانە بوو، ئەمە بە “عەقڵانییەتی ئامێری” (Instrumental Reason) دادەنێت، کە تێیدا ڕەخنە دەبێتە ئامرازێک بۆ خزمەتکردنی بەرژەوەنديی کەسی، کۆمەڵایەتی یان بازرگانی، نەک دۆزینەوەی حەقیقەت. ئەم جۆرە نووسینانە بەشێکن لە هيچ، کە ڕەخنەی ڕاستەقینە پووچەڵ دەكه‌نەوە و توانای بەرهەمهێنانی ڕەخنەی سەربەخۆی لێ دەسەننەوە.
ئەم جۆرە ڕەخنەیە لە ده‌ریای فه‌رامۆشیدا قەتیس ماوە، کە پەیوەندی بە خۆشەویستی و ڕق و ناسنامە کەسی و کۆمەڵایەتییەکانەوە هەیە. لەم ئاستەدا، پەیوەندی لەگەڵ “ئەوی تر” (The Other) زیاتر پەیوەندییەکی ئاوێنەییە وه‌ك ئه‌وه‌ی (لاكان) باسی ده‌كا, ئارەزووی سەپاندنی خودە، نەک خوێندنەوەیەکی بێ لایەنانە و قووڵ بۆ “سیمبۆلی”ی تێکستەکە.
ئەم جۆرە ڕەخنانە لاواز و ترسنۆکن, لەبەر ئەوەی ناتوانن لە بازنەی سنووردار و بەرژەوەندییە کەسییەکان تێپەڕن، له كتێبی (وێژان) كه (ئارام حاجی) ئاماده‌ی كردووه، باسی ئه‌مه‌م كردووه. جوانيی ڕه‌خنه، بریتییە لە توانای ڕەخنەگر بۆ بەرزبوونەوە بەسەر هەموو بەرژەوەندییە کەسییەکان و خستنەڕووی ڕوانگەیەکی ئازا و نوێ، تەنانەت ئەگەر جێی ناڕەزایەتیش بێت، ئەم جۆرە نووسینانە لە بازنەی خۆپەرستی و بەرژەوەنديی دنیاییدا دەسووڕێنەوە، ناتوانن نزیک ببنەوە لە دۆزینەوەی “ڕاستی” یان “جەوهەر”ی شیعر.
پرسیار: تا ئێستا توێژەرێکمان نییە کە خۆی یەکلایی کردبێتەوە بۆ شیعر و بە وردی چاودێری شیعری کوردی بکات و خوێندنەوە بۆ شیعر بکات و بیخاتە بەر چاویلکەی ڕەخنەوە، ئایە پێویستیی نییە کە لە بواری ڕەخنەی شیعرییەوە کەسانێک هەبن کە خۆیان بۆ چاودێریکردنی شیعری کوردی یەکلایی بکەنەوە و تایبەت لەبارەی شیعرەوە قسە بکەن؟
بەڵێ، پێویستییەکی زۆر گەورە و حەتمییە. بوونی کەسانی تایبەت بە ڕەخنەی شیعری بابه‌تێكی فەرامۆشکراوە. پێویستمان بەو کەسانەیە کە خاوەنی ئينساف و وزه‌ی بڕیاردانن و ده‌توانن بە شێوەیەکی چڕوپڕ و بە بەردەوامی بەهای شیعری نەتەوەکەیان هەڵبسەنگێنن و “بەها”ی نوێیان پێ ببەخشن. ئەم جۆرە ڕەخنەگرانە دەتوانن جووڵەیەکی فیکری نوێ دروست بکەن و کایەی شیعر زیندوو بکەنەوە، به نموونه ده‌توانن قسه له‌سه‌ر شیعری ئه‌و شاعیره گه‌نجانه بكه‌ن كه به‌شێك له شیعره‌كانیان، ڕوانگه‌ی قووڵی زمانه‌وانییان هه‌یه، له‌وانه (ئیسماعیل سابیر) و (سۆران ساڵح) و (شكار محه‌مه‌د) و (نه‌هرۆ جه‌رجیس) و (هاوده‌نگ سه‌باح)، ئه‌مانه چه‌ند نموونه‌یه‌كن بۆ شاعیره گه‌نجه‌كانی دوای (2020).
بۆ ئەوەی ڕەخنە بتوانێت ڕۆڵی ئيجابی ببینێت و بەرەنگاری ” ئه‌ده‌بیاتی خزم خزمێنه” ببێتەوە، پێویستی بە کەسانی تایبەتمەند و سەربەخۆ هەیە کە به‌شێك له ژیان و فیکری خۆیان تەرخان بکەن بۆ خوێندنەوەی قووڵی شيعر. ئەمە ڕێگە لە “به‌کاڵابوونی” شیعر و پووکانەوەی مانا دەگرێت. بوونی کەسانی پسپۆڕ، یارمەتيده‌ره بۆ قووڵبوونەوە له مانا شاراوه‌كانی شیعر و دۆزینه‌وه‌ی ده‌قی جوان و لێکدانەوەی به‌ها شیعرییه‌كان. تەنیا لە ڕێگەی لێکۆڵینەوەیەکی ورد و چڕەوە دەتوانین تێ بگەین چۆن شیعر دەتوانێت لە سنوورەکانی “خەیاڵ” تێپەڕێت و کاریگەری لەسەر “ڕاستی” (Real) دروست بکات، ده‌قی (ته‌فسیره‌كان)ی (ئارام محه‌مه‌د)، نموونه‌یه بۆ ئه‌مه.
به كورتی: پێویستمان بە کەسانێکە بتوانن بە قوڵایی ڕۆحییەوە بڕواننە شیعر، نەک تەنیا بە چاوێکی فۆرمالیستی یان واتایی ڕووکەش. تەنها لەو کاتەدا دەتوانین ئەو پەیامە عیرفانی و جەوهەرییانە دەستنیشان بکەین کە لە شیعردا حەشاردراون و لە ڕەهەندە ڕووکەشەکان زیاترن، به بۆچوونی من باشترین هۆكار بۆ گه‌یشتن به ڕۆحی ده‌ق و دۆزینه‌وه‌ی ده‌قی جوان، گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ به‌ها ڕۆحی و ئاسمانییه‌كان كه مخابن لای ڕه‌خنه‌گری كورد فه‌رامۆشن!
