پێشڕه‌و عه‌بدوڵڵا
پێشه‌كى:
ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه بریتییه له هه‌وڵێكى سه‌ره‌تایى بۆ رۆشنایى خستنه‌سه‌ر ئه‌و عه‌قڵه تابۆشكێنه‌ى، مه‌لا عه‌بدوڵڵاى كوڕى مه‌لا كه‌ریم ناسراو به موفتى پێنجوێنى، كه چۆن له‌سه‌رده‌مى خۆیدا وه‌ك عه‌قڵێكى ره‌خنه‌گر و بوێر له هه‌وڵى شكاندنى ئه‌و تابۆیانه بووه، كه كۆمه‌ڵى كورده‌وارى وه‌ك زنجیر و كه‌له‌پچه ئاڵاندبووى له ملى تاكى كوردى و وابه‌سته‌ى كردبوو به كۆمه‌ڵێك له ئاداب و نه‌ریتى دواكه‌ووتوى وا مرۆڤی كوردییان تا ئه‌ندازه‌ى خنكان دواكه‌وتوو كردبوو. وه‌ك حه‌رامكردنى قوتابخانه و به‌ندكردنى ژن به‌و بازنه‌ییه‌ى عه‌قڵییه‌تى باوكسالارى بۆى كێشابوو. پێنجوێنى نه‌ك به ته‌نها له‌ناو شعره‌كانیدا، به‌ڵكو له ژیانى رۆژانه و له ئه‌رزى واقیعدا هه‌موو ئه‌وانه‌ى به شیعر گوزارشتى لێكردبوون پێشتر وه‌ك كرده هه‌مووى ئه‌زموون كردبوو. بۆیه ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه له دوو ته‌وه‌ردا كه له خواره‌وه ئاماژه‌م پێداوه، هه‌وڵه بۆ رۆشنایى خستنه سه‌ر هێزى تابۆ و ئه‌و شه‌ڕه‌ى تابۆ به‌رپاى ده‌كات له‌گه‌ڵ ئه‌م عه‌قڵه ئازاده‌دا. ئه‌ویش له رێگه‌ى نوێنه‌ره‌كانى خۆیه‌وه، له‌م باسه‌دا كورته‌یه‌كى تیۆریم باسكردووه ده‌رباره‌ى ئه‌و چه‌مكه و دواتر هه‌ر له‌ناو هه‌ناوى ئه‌و باسه تیۆرییه‌دا نموونه‌ى شیعریم هێناوه‌ته‌وه كه هاوته‌ریب و هاوئاوازى ئه‌و بنه‌ما تیۆرییه خۆى مانیفێستكردووه. له ته‌وه‌رى دووه‌مدا باسى ره‌گه سه‌ره‌تاییه‌كانى دروستبوونى كۆمه‌ڵگه‌ى باوكسالاریمان كردووه، پاشان كاریگه‌رى ئه‌و بیركردنه‌وه‌ییه‌مان رۆشنكردۆته‌وه له‌سه‌ر ژیان و ئازادییه‌كانى تاك له كۆمه‌ڵى كورده‌واریدا. ناونیشانى هه‌ردوو ته‌وه‌ره‌كه‌ش راسته‌وخۆ به‌پێى تێگه‌یشتن له ناوه‌ڕۆكى شیعره‌كان هاتوونه‌ته بوون. له كۆتایشدا پوخته و ئه‌و سه‌رچاوانه‌م دیاریكردووه كه ئه‌م لێكۆلینه‌وه‌یه خواردنى خۆى لێوه‌رگرتووه.
ئامانجى لێكۆلینه‌وه‌كه:
ئامانج له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه بریتییه له دیاریكردنى به‌شێك له‌و تابۆ و ینه‌ما سایكۆلۆژیانه‌ى كه ئاراسته‌ى كه‌سێتى كۆمه‌ڵى كورده‌وارى ده‌كه‌ن و شاعرێكى وه‌كو مفتیش چۆن به پێى ئه‌و وریابوونه‌وه عه‌قڵییه‌ى پێیگه‌یشستووه، هه‌وڵى كه‌شفكردن و بێبنه‌مایى ئه‌و تابۆیانه ده‌دات و به‌تاڵیان ده‌كاته‌وه له‌و ته‌لیسمه ئاڵۆزه‌ى ده‌وره‌ى داون.
ته‌وه‌رى یه‌كه‌م
شۆڕشى شیعر به‌سه‌ر تابۆ و حه‌رامه‌كانى كۆمه‌ڵگادا:
هه‌موو كۆمه‌ڵگایه‌ك له سنورى سیسته‌مه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌ى خۆیدا پێویستى به بوونى كۆمه‌ڵێك تابۆ هه‌یه، تا بتوانێت ئه‌و كۆبونه‌وه‌یه‌ى پێیده‌ڵێن كۆمه‌ڵگه بپارێزێت. هه‌روه‌ها ده‌بێت سنورى چالاكى تاكه‌كانیشى دیاری بكات. بۆ ئه‌وه هیچ كه‌س له ئه‌ندامانى ئه‌و كۆمه‌ڵه و ده‌سته‌یه به دزیی چاوى كۆمه‌ڵگه‌وه نه‌توانێت بیربكاته‌وه. یاخود بێت ده‌ستكارى هه‌موو ئه‌و به‌ها و پرنسیپانه بكات كه شایان و جێگه‌ى پرسیار و ده‌ستلێدان نین. ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ندى نییه به بچوكى و گه‌وره‌یى كۆمه‌ڵه‌كه‌وه. ته‌نانه‌ت سیگمۆند فرۆید له ئیشكردنى له‌سه‌ر هۆزه سه‌ره‌تاییه‌كانى به‌ر له مێژووش، به‌شێكى زۆرى ئه‌و تابۆیانه ده‌رده‌هێنێت و ده‌یاندۆزێته‌وه. مه‌به‌سته‌كه ئه‌وه‌یه ته‌نانه‌ت له یه‌ك خێزانى بچكۆله‌شدا تابۆ ده‌بێت بوونى هه‌بێت، چون به بێ بوونى تابۆ مرۆڤ ناتوانێت پارێزگارى له پڕۆسه‌ى به كۆمه‌ڵایه‌تىبوونى خۆى بكات.
له‌وه‌یه تووشى سزا ببێته‌وه و ته‌نیا بكه‌وێته‌وه. ئه‌گه‌ر ئێمه وردتر له كێشه‌كه بڕوانین ده‌بینین تابۆ وه‌ك پێویستییه‌كى ناچارى خۆى ده‌سه‌پێنێت، چون هه‌موو ئه‌وانه‌شى باسى رووخانى دیواره‌كان ده‌كه‌ن، سه‌رئه‌نجام پێویستى به دروستكردنى دیوارێكه بۆ پاراستنى ماڵه‌كه‌ى خۆى. هه‌موو ئه‌وانه‌شى ده‌یانه‌وێت كه هه‌موو كۆته كۆمه‌ڵایه‌تى و خودییه‌كانیش بشكێنین دواجار پیویستیان به كۆمه‌ڵێك به‌ها و پره‌نسیب هه‌یه پارێزگارى له‌م ماڵه به‌رهه‌م هاتووه بكات، كه توانیویانه بنیاتى بنێن. كێشه‌كه لێره‌دا نییه بۆچى ده‌بێت تابۆ بوونى هه‌بێت؟ كێشه‌كه له‌وه‌دایه چ شتێك شیانى ئه‌وه‌ى تێدایه ببێته تابۆ؟ ئایا ئه‌وانه‌ى سه‌رده‌كه‌ون بۆ بوونه تابۆ و ئه‌و پله له پیرۆزى وه‌رده‌گرن چین؟ ئه‌و هێزه كامه‌یه ئه‌و بڕیاره ده‌دات؟ پاشان له كۆیدا ئه‌م تابۆ پیرۆزانه ده‌پارێزرێن.
فرۆید له‌م باره‌وه ئه‌وه ده‌نووسێت كه (گریمانه‌ى ئه‌وه ده‌كرێت تابۆكان یاساخكارى گه‌لێكى زۆر كۆن بن، كه له رابردودا له ده‌ره‌وه به‌سه‌ر وه‌چه‌یه‌ك له مرۆڤه هۆڤه‌كاندا كه ئه‌وانیش له‌وانه‌یه له وه‌چه‌یه‌كى پێشوتره‌وه به میرات بۆیان مابێته‌وه داسه‌پابێت)[1] فرۆید ره‌گه‌كانى ئه‌م هێزه ده‌باته‌وه سه‌ر میرات، تا راده‌یه‌كیش پێكاوییه‌تى، چونكه میرات هه‌میشه وه‌ك مه‌قه‌ده‌س و ده‌ست بۆ نه‌برداراو له زه‌ینى مرۆڤدا وێناكراوه. به جۆرێك كه ئیتر ئیمكانى ئه‌وه‌ى تیا نییه قسه‌ى له‌باره‌وه بكرێت. با كردنى ئه‌و كاره یان ئه‌و هه‌لسوكه‌وته‌ش وه‌ك حه‌زێك بوونى هه‌بێت، به‌ڵام ئه‌م حه‌زانه دژن به سیسته‌مه تابۆیه‌كه، بۆیه چار نییه ده‌بێت بچه‌پێنرێن.
(ئه‌م یاساخكاریانه بریتین له‌و چالاكییانه‌ى كه زۆر بابه‌ته و حه‌زى خه‌ڵكى بوون ئه‌وسا وه‌چه به وه‌چه، كه له‌وانه‌شه ته‌نها له سێبه‌ره‌كانى داب و نه‌ریته‌كانى ده‌سه‌ڵاتى باوك و كۆمه‌ڵگادا به میرات مابێته‌وه و خۆیان پاراستووه و تاكو ئێستا مابنه‌وه)[2] واته به‌شێكى زۆرى پەیوه‌ندى هه‌بووه به كۆمه‌ڵێك حه‌ز و چاڵاكى جه‌سته‌یى و مه‌عنه‌وى مرۆڤ، به‌ڵام ترس له تێكچوون و پچڕانى ئه‌و په‌یوه‌ندییه ئه‌م تابۆیانه‌ى به‌رهه‌م هێناوه. دواتر فرۆید رێگه‌یه‌ك ده‌كاته‌وه بۆ ده‌ربازبوون له سیحرى ئه‌م تابۆیانه، ئه‌ویش مه‌سه‌له‌ى داب و نه‌ریت له بۆماوه‌یى جیاده‌كاته‌وه. چونكه ئه‌گه‌ر ئه‌مانه بۆماوه‌یى بن ئه‌وا كۆمه‌ڵه یاساو رێسایه‌كن كه نابێت بگۆڕێن و تا ناكۆتا مرۆڤ قۆڵبه‌ستده‌كه‌ن به وابه‌سته بوون پێوه‌ى، به‌ڵام فرۆید زۆر ئاشكرا و بێرتووش ئه‌وه ده‌ڵێت كه ئه‌مانه زگماكینیین.
(ئه‌سته‌مه له‌م بواره‌دا بتوانین بڵێن ئه‌مانه وه‌ك تێرامانى زگماكیین)1 ئه‌مه‌ش ئه‌و رێگه‌یه‌یه هیوا ده‌به‌خشێته‌وه مرۆڤ بۆ پرسیاركردن و دووباره دارشتنه‌وه‌ى به‌هاكانى خۆى. تا ئاستى تێگه‌یشتن و پشكنینیان، به‌ڵام ئه‌م پشكنینه چۆن ئه‌نجام ده‌دات، ئایا هه‌موو شۆڕش و خوێنڕشتنه‌كان بۆ رووخانى تابۆكان نه‌بووه؟ بۆیه ئه‌نجامدانى ئه‌م ئه‌ركه بۆ مرۆڤ هه‌روا سانا و ئاسان نییه. راسته‌خۆ ده‌كه‌وێته به‌ر هێرشى هێزه پارێزه‌ره‌كانى تابۆ، به‌ڵام كاتێك دێته سه‌ر ئه‌وه‌ى ئێمه باس له ئه‌ده‌ب بكه‌ین و به‌تایبه‌ت شیعر، ئێمه راسته‌خۆ ده‌كه‌وینه ناو عاله‌مێكى تره‌وه، ئه‌ویش عاله‌مى زمانه. زمانیش به‌و شعرییه‌ته‌ى كه شاعیر دایده‌مه‌زرێنێت. شیعر پێش ئه‌وه‌ى هه‌وڵى خۆ مانیفێستكردن بدات و جیهانه شیعرییه‌كه‌ى خۆى دابمه‌زرێنێت شه‌ڕێك هه‌یه ده‌بێت ئه‌نجامى بدات. ئه‌ویش رووبه‌روونه‌وه‌یه‌تى له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و تابۆیانه‌ى رۆژانه كۆمه‌ڵگه و خودى شاعیریشیان قوڵبه‌ستكردووه.
شاعیر بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و تابۆیانه به‌تاڵبكاته‌وه و جارێكى تر بییانخاته‌وه ژێر پرسیارى ئه‌وه‌ى ئایا ئه‌مانه شایسته‌ى ئه‌و به پیرۆزیانه‌ن، سه‌ره‌تا ده‌بێت هه‌موو ئه‌و به‌ها و تابۆیانه‌ى رۆژێك بوونه‌ته ده‌رده‌دڵ و له نه‌ستى شاعیردا به ئه‌ندازه‌ى خۆیان برینیان چێ كردووه، ده‌بێت بهێنرێنه ناو شیعره‌وه بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و سیحر و جادووه‌ى كه پاراستوویه‌تى له جیهانى شیعردا نه‌توانێت به‌رگری لێ بكات. به‌مه‌ش شاعیر جارێكى تر مافى ده‌ستكاریكردن و مانا به‌خشینه‌وه وه‌رده‌گرێت به پێى ئه‌و جیهانبینیه‌ى شاعیر تێیدا مه‌له ده‌كات.
(به‌م پرۆسه‌یه شاعیر مافى ده‌ستكاریكردن وه‌رده‌گرێت)2 . ئه‌مه‌ش بۆ پارێزه‌رانى تابۆ ئاسایى نییه. موفتى پێنجوێنى به‌و تێگه‌یشتنه قووڵه‌ى هه‌یبووه بۆ كۆمه‌ڵگه و بۆ ده‌قى ئایینى هه‌ر زوو هه‌ستى به‌و دژه‌وانه‌یه كردووه له عه‌قڵى ئایینى و كۆمه‌ڵایه‌تى كۆمه‌ڵى كورده‌واریدا. به جۆرێك زۆر باش له‌وه تێگه‌یشتووه شتانێك كراونه‌ته تابۆ كه نابێت و ناكرێت ئه‌و كۆتانه پله‌ى پیرۆزى وه‌ربگرن و له‌پاڵ ده‌یان پیرۆزى تردا كه شایه‌نى ئه‌و پیرۆزییه‌ن وه‌ك (رێزگرتن، خواناسى، چاكه… تاد) دابینشن و ئه‌وانیش وه‌ك ئه‌و چه‌مكانه نابێت بگۆڕێن و ده‌ستكاری نه‌كرێن. له ساڵى 1945 مه‌لا قادرى ئارمرده‌یى بانه‌یى، وه‌ك یه‌كێك له پارێزه‌رانى هێزه تابۆكانى كۆمه‌ڵى كورده‌وارى به‌م قه‌سیده‌یه موفتى پێنجوێنى ئاگادار ده‌كاته‌وه، كه ده‌ستبردن بۆ شكاندنى ئه‌و تابۆیانه ده‌بێته هۆى ئاگربارین و به‌ردبارین و توڕه‌بوونى خودا، هه‌ر وه‌ك ده‌نووسێت:
(مه‌لا عه‌بدوڵڵاى توتنچى پێنجوین
به ئێمه‌ى ناسى گه‌لاوێژ و ژین
پرسیارێكم هه‌یه له رێى شه‌رع و دین
ساتۆیش بنووسه جوابێكى شیرین
داخى به‌جه‌رگم ئاخر زه‌مانه
نیشانه‌ى چاكى روو له نه‌مانه)1
مه‌لا قادر چون وابه‌سته‌ى ئه‌و بیره دواكه‌توو و تابۆیانه‌یه، بۆ ئه‌و ئه‌و نامه نووسینه‌ى وه‌ك به‌شێك له فه‌رمان به چاكه و رێگریكردن له خراپه وایه. واته لاى ئه‌و ئه‌وه ئه‌ركێكى ئایینییه و په‌رستشێكه، هه‌ستاوه به ئاگاداركردنه‌وه‌ى موفتى پێنجوێنى، كه خه‌ریكى توڕه‌كردنى خودایه و به‌مه‌ش نه‌هامه‌تى و به‌دبه‌ختى دێنێت و ئاخر زه‌مان دێنێته پێش.
دیاره ئه‌مه‌ش هه‌مووى هێزى تابۆ دروستی ده‌كات، چونكه له كۆندا كاتێك هۆزه سه‌ره‌تاییه‌كان سه‌رۆكى هۆزه‌كه‌ى خۆیان ده‌كرده تابۆ، ئه‌وا ئه‌و هێزه‌شیان پێده‌به‌خشى كه توناداره به سزادانى هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌ى بیانه‌وێت ده‌ستى لێبده‌ن. یاخود بیانه‌وێت خراپه‌یه‌كى به‌رانبه‌ر بكه‌ن. یاخود له فه‌رمان ده‌رچوونى ده‌بێته هۆى مردن و شوومى رووبكاته ئه‌و هۆزه. هه‌روه‌ك فرۆید باسیده‌كات كه هه‌ر یه‌كێك به په‌رداخى سه‌رۆك هۆز ئاو بخواته‌وه ئه‌وا ده‌مرێت.
مه لاقادر نه‌یتوانیوه مه‌سه‌له‌ى خوێندن و خوێنده‌وارى كچان جیا بكاته‌وه له بابه‌ته شه‌رعى و دینییه‌كان، كه پێشكه‌وتنى كۆمه‌ڵگا و ره‌وشى ژیان و خودى شه‌رع و دینیش نه‌ك رێگر نین، به‌ڵكو هانده‌ریشن بۆ خوینده‌وارى كچان و ژنانى كۆمه‌ڵگه، به‌ڵام بۆ یه‌كێك كه هێشتا له‌ناو ته‌لیسمه‌كانى ئه‌م تابۆیه‌دا ژیانده‌كات ناتوانێت خودان ئه‌و عه‌قڵه جیاكارییه بێت، كه ئه‌مه تێكه‌ڵ ناكات یاخود پرسیارى ئه‌وه‌ى لا دروست بێت ئایا ئه‌مه فه‌رمانێكى خوداییه یان مرۆییه و سه‌ر به‌مێژوویه‌كه، كه كۆمه‌ڵێك خه‌ڵكى ده‌سه‌ڵاتدار به‌رژه‌وه‌ندییان له‌وه‌دایه نه‌ك هه‌ر كچ و ژنانى كۆمه‌ڵى كورده‌وارى، به‌ڵكو هه‌موو تاكه‌كانى ئه‌و كۆمه‌ڵه نه‌خوێنده‌وار و كۆله‌وار بێت.
مه‌لا قادر درێژه به نامه‌كه‌ى خۆى ده‌دات و موفتى له‌و سزایانه ئاگادار ده‌كاته‌وه كه تابۆ خاوه‌نییه‌تى.
((رۆژى چوارشه‌ممووى هه‌موو به‌هارێ
عاله‌م ئه‌چوونه سه‌ر شه‌خس به جارێ
ئه‌مڕۆ شه‌خس و پیر باویان نه‌ماوه
چاڵغى و عود وتار له‌ناوا باوه
وه‌كو بیستوومه لاى ئێوه كچان
ئه‌چن بۆ مه‌كته‌ب به ئابڕووتكان
زۆرى نه‌ماوه كه قه‌هرى یه‌زدان
ئاگر بارێنێ له‌جیاتى باران)) 1
تابۆكه له رێگه‌ى ئه‌م نوێنه‌ره‌یه‌وه خێرا دێت له شوێنێكه‌وه توانجه‌كه ئاراسته ده‌كات كه شوێنێكى زۆر حه‌ساسه نسبه‌ت به كۆمه‌ڵى كورده‌وارى، ئه‌ویش مه‌سه‌له‌ى ئابڕووه. واته دێت كرده‌ى خوێندن بۆ كچان یه‌كراست پەیوه‌ستى ده‌كاته‌وه بۆ مه‌سه‌له‌ى شه‌ڕه‌ف و ئابڕوو، چونكه تابۆكه باش ده‌زانێت ئه‌و مه‌سه‌له‌یه چه‌ند حه‌ساسه له كۆنه‌ستى كۆمه‌ڵى كورده‌واریدا، راسته‌وخۆ دێت بۆ برینداركردن و به‌خه‌به‌رهێنانى ئه‌و جێگه‌یه، چونكه لێدان له‌و شوێنه له نه‌ستى موفتى پێنجوێنى، لێدانه له كۆى ئه‌و هێزه تابۆ شكێنه‌ى موفتى پێنجوێنى ئاراسته‌ى تابۆكه‌ى كردووه. واته ئه‌م مه‌سه‌لەیە به لۆژیك لێكیبده‌ینه‌وه هیچ په‌یوه‌ندییه‌كى نییه به ئابڕوو شه‌ڕه‌فه‌وه، به‌ڵام تابۆ لۆژیكى هێز به‌كار ده‌هێنێت و هه‌موو رێگه و چه‌كه شاراوه‌كانى خۆى به‌كار ده‌خات، به خاترى ئه‌وه‌ى ته‌لیسمه‌كه‌ى هه‌ڵنه‌وه‌شێته‌وه. دواتر تابۆكه به‌مه‌شه‌وه ناوه‌ستێت دێت غه‌زه‌بى خودا و قهرى یه‌زدانى و شوومى و بێبه‌ره‌كه‌تى و…تاد هه‌موو ئه‌و شتانه‌ى كه له كۆمه‌ڵى كورده‌واریدا و به‌تایبه‌ت له‌و سه‌رده‌مه‌شدا، ده‌یخاته‌وه به‌رده‌م كۆنه‌ستى كۆمه‌ڵگه. واته ئاماژه‌یه‌ك ده‌نێرێت بۆ كۆنه‌سته‌كه و پێیده‌ڵێت ئه‌گه‌ر هاتوو نه‌گبه‌تییه‌ك رووى كرده ئێوه ئاگادار بن، ئه‌وا وه‌ڵامى هێزه‌شاراوه‌كانى تابۆیه بۆ كرده و بیر و باوه‌ڕه‌كانى موفتى پێنجوێنى.
دواتر مه‌لا قادر درێژه به‌دروستكردنه‌وه‌ى دیواره‌كانى پاراستنى ئه‌و تابۆیه ده‌داته‌وه و ده‌نووسێت:
((ژن حه‌قیان نییه له ماڵ بێنه‌ده‌ر
دین پایه‌ماڵ بوو، هه‌ى قورمان به‌سه‌ر
كاغه‌ز نووسینیش كوردى زمانه
دیاره نیشانه‌ى ئاخر زه‌مانه
مه‌لا قادرم له دێى ئارمرده
پێویسته جوابم به‌م ده‌ست و برده))2
نوێنه‌رى هێزه تابۆ دروستكه‌ره‌كه مه‌سه‌له‌ى هاتنه ده‌رى ژن و نه‌مانى دین راسته‌خۆ پێكه‌وه گرێده‌داته‌وه، ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌و عه‌قڵیه‌ته باوكسالارییه‌ى دواكه‌وتوویه‌ى كه له‌و سه‌رده‌مه‌دا، ده‌ورى هه‌بووه له داڕشتنه‌وه‌ى سایكۆلۆژى تاكى كورد و به‌تایبه‌ت بۆ مه‌لایه‌كیش كه هێشتا له په‌یامه ئاسمانییه‌كه تێنه‌گه‌یشتووه، شتێكى ئاساییه، چونكه بنه‌ماكه له بنه‌ڕه‌تدا یه‌كده‌گرێته‌وه له پاراستنى هێزى پیاو و سفركردنه‌وه‌ى ژن له سیسته‌مى باوكساریدا. ته‌نها له‌و جێگه‌یه‌دا ژن ماناى هه‌یه كه وه‌ك سه‌رچاوه‌ى چێژ و وزه پێویسته بۆ پاراستنى سیستمه‌كه. راسته ئه‌م شیعره هى موفتى پێنجوێنى نییه، به‌ڵام ئه‌م قه‌سیده‌یه له‌وێدا بۆ ئێمه گرنگه تا بزانین موفتى پێنجوێنى له‌به‌رانبه‌ر چ هێزێكدا وه‌ستاوه‌ته‌وه، له‌لایه‌كى تریشه‌وه ئه‌و قه‌سیده‌یه ده‌مووچاوه‌شاراوه‌كانى تابۆكه‌مان بۆ ئاشكرا ده‌كات.
ئێستا ده‌چینه سه‌ر وه‌ڵامدانه‌وه‌ى موفتى پێنجوێنى. دیاره پێنجوێنى پێشتر ئه‌م رێگه‌یه‌ى شێلاوه و گورزى وه‌شاندووه له‌و تابۆیانه‌ى كراونه‌ته تابۆ و سه‌رچاوه‌ى ترس بۆ سه‌ر نه‌ستى تاكى كۆمه‌ڵى كورده‌وارى، به‌ڵام لێره‌دا ده‌بێت پارێزگارى له‌وه بكات ئایا ئه‌مانه مایه‌ى ژان و نه‌گبه‌تین؟ ئایا به كوردى نووسین و خوێنده‌وارى ژنان و كچان، بێدینى و لادانه له فه‌رمانى خودا؟ لێره‌دا ئێمه جارێكى تر رووبه‌ڕووى شۆڕشى شیعر ده‌بینه‌وه به‌سه‌ر تابۆكاندا، چونكه شاعیر وه‌ك بوونێكى ده‌ره كۆمه‌ڵایه‌تى هه‌میشه ئه‌و ئه‌گه‌ره‌ى له‌خۆیدا باركردووه كه وه‌ك كائینێكى میتا كۆمه‌ڵایه‌تى بێته‌وه له‌و سیستمه كۆمه‌ڵایه‌تییه ئاڵۆزه بدات. كه سه‌روبنى شته‌كانى تێكئاڵاندووه ئه‌مه‌شى به خاترى ئه‌وه‌ى وه‌ك شتێكى تێنه‌گه‌یشتوو ده‌ستبۆنه‌بردراو بهێڵێته‌وه، به‌ڵام شاعیر ئه‌و ده‌سته بزۆكه‌یه كه مافى داوه‌ته خۆى بۆ ده‌ستكاریكردن و دووباره داڕشتنه‌وه‌ى شته‌كان.
پێنجوێنى له‌وه‌ڵامى نوێنه‌رى ئه‌و هێزه تابۆ دروستكه‌ره‌دا، زۆر شاره‌زایانه دێت مه‌سه‌له‌ى ئایین و كۆته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان لێك جیتاده‌كاته‌وه. واته ده‌بێت سه‌ره‌تا ئه‌وه ساغ بكاته‌وه، كه ئه‌وه كۆمه‌ڵێك شتى غه‌ریبى نێو عه‌قڵییه‌تى باوكسالارییه خزاوه‌ته ناو دینه‌وه و وه‌ك دین ده‌رخواردى كۆمه‌ڵگه ده‌درێت. وه‌گه‌رنا ئه‌و شتانه بۆ خۆیان دژن به بنه‌ما راسته‌قینه‌كانى ئایینى ئاسمانى.
((مامۆستاى گه‌وره‌م شاعیرى ره‌نگین
كۆگاى زانستى رێگه‌ى شه‌ڕع و دین
ئه‌و پرسیارانه‌ى كه تۆ لێتكردووم
جوابیت عه‌رزكه‌م تاكو نه‌مردووم
جێگه‌ى تۆ له جێى چۆڵ و لاپه‌ره
كۆمه‌ڵى دوورن وه‌ك بزن و مه‌ڕه
هیچتان نازانن ئه‌م دنیاى روونه
چۆنه و چ ره‌نگه و عاله‌م چلۆنه
دنیا بۆ خه‌ڵكى ئێسته به‌هه‌شته
تۆش خۆراكى گاڵ، به‌رگى جاو به‌شته
عاله‌م به‌سنعه‌ت چوون بۆ ئاسمان
تازه تۆ ئه‌گریت بۆ ئاخر زه‌مان؟)) 1
پێنجوێنى له هه‌نگاوى یه‌كه‌مدا ئه‌وه به بیر ره‌قیبه‌كه‌ى ده‌هێنێته‌وه، كه تۆ نوێنه‌رى زانست و عیلمیت، به‌ڵام له بازنه‌یه‌كى داخراو و دابڕاو له دنیاى ده‌ره‌وه. ئه‌م دوورى و دابڕان و داخرانه‌ش مرۆڤ ده‌كاته مه‌ڕ و بزن. واته هیچ جیاوازییه‌كى نییه له‌گه‌ڵ حه‌یوانات، چونكه ئه‌گه‌ر مرۆڤ ته‌سلیمى سیحرى ئاكاره به تابۆكراوه‌كان بوو، ئیتر بۆ هه‌میشه ئه‌بێت پێش ئه‌وه هه‌ر ئاكارێك یان گوته‌یه‌ك ئه‌نجامبدرێت، ده‌بێت به چاوێك بنۆڕێته تابۆكه، كه ئایا لێمان زویر ده‌بێت یاخود رازیه به ئێمه.
پێنجوێنى رووى ره‌قیب ئه‌سوڕێنێ به‌لاى دنیادا و به‌و روو سورانه‌ى ده‌یه‌وێت بۆ تاوێك غافلى بكات له سیحرى تابۆكه و به چاو سه‌یرى شتێكى دیكه بكات. چۆن تۆ نوێنه‌رى زانست و عیلمیت، به‌ڵام له ریزى مه‌ڕ و بزندا راوه‌ستاویت. (كۆته تابۆییه‌كان شتێكه له بنه‌ڕه‌تدا په‌یوه‌ست نییه به ئاكاره ئه‌خلاقییه ئاینییه‌كان و ناشگه‌رێته‌وه بۆ فه‌رمانه‌كانى خودا، به‌ڵكو شتێكه له‌خودى خۆیه‌وه ئاراسته‌كراوه)2 دواتر ئه‌وه به‌بیر ده‌هێنێته‌وه كه خودا كه‌ى له‌گه‌ڵ دواكه‌وتوویى و نه‌خوێندن و ته‌مه‌ڵى بووه. پێنجوێنى هه‌وڵى به ئاگاهێنێنانه‌وه‌ى ره‌قیبه‌كه‌ى ده‌دات، بانگێشتى ده‌كات بۆ پڕۆسه‌یه‌كى عه‌قڵى رووت له ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و سۆزگه‌راییه‌ى بۆته سه‌رچاوه‌ى تێگه‌یشتن له ئاین. دواتر ئه‌و پرسیاره ئاراسته‌ى عه‌قڵى ره‌قیب ده‌كات و ده‌نووسێت:
((فه‌رمووته كچان بۆ مه‌كته‌ب نه‌چن
كه‌ى خوا فه‌رموویه خوێنده‌وار نه‌بن؟
ئه‌وانیش وه‌ك تۆ ئاده‌میزادن
شه‌ریكى پیاون، حوڕ و ئازادن
ژنى وڵاتان بوون به كاربه‌ده‌س
تۆش ئه‌مر ئه‌كه‌ى بخرێنه قه‌فه‌س))[3]
پێنجوێنى یه‌كراست پرسیارێكى ته‌واو عه‌قڵى ئاراسته‌ى عه‌قڵى ره‌قیب ده‌كات كه ئایا خودا له‌گه‌ڵ ئه‌ودایه كه شه‌ریكى پیاو و نیوه‌ى ژیان نابێت بخوێنێت و خۆ به‌هره‌مه‌ند بكات له‌و هه‌موو ئایات و ئاماژه كه‌ونى و گه‌ردوونییانه‌ى خودا وه‌ك رێگه‌یه‌ك بۆ ناسینى زاتى خۆى خستوویه‌ته به‌رده‌م مرۆڤ؟ ئه‌م پرسیاره به ته‌نها پرسیارێكى ئاسایى و راگوزه‌ر نییه، پرسیارێكه چه‌كووش ئاسا له‌و عه‌قڵه چه‌قبه‌ستوویه‌ى ده‌گرێت، كه بێ پرسیار و بێ شڕۆڤه‌كردن ته‌سلیمى كۆمه‌ڵێك خورافه‌ى بێ بنه‌ما بووه. له لایه‌كى تره‌وه ده‌نگێكى تره بۆ پچڕانى ئه‌و په‌یوه‌ندییه سیحر ئامێزه‌ى ره‌قیبه‌كه‌ى به‌ستۆته‌وه به تابۆكانه‌وه. واته هه‌وڵێكه بۆ ئه‌وه‌ى كۆمه‌ڵگا له‌ژێر كاریگه‌رى ئه‌و خه‌ونه موگناتسییه‌ى تێیكه‌وتووه بیهێنێته ده‌ره‌وه، كه ئه‌مه‌ش به بێ بوونى عه‌قڵێكى گومانكه‌ر و پرسیاركه‌ر نایه‌ته ئاراوه. واته كه‌سى ئاراسته‌كه‌ر ده‌بێت خۆى سه‌ره‌تا له‌و سیحرانه‌ى قوتارى بوبێت و گه‌ڕابێته‌وه، ئه‌وجا ده‌كارێت ئه‌و رێگه‌یه نیشانى كه‌سانى دیكه بدات. دواتر پرسیاره‌كانى چڕ ده‌كاته‌وه و ده‌نووسێت:
((نووسین به كوردى تاكه‌ى كوفره لات
بۆچ لات ناخۆشه زبانى وڵات
لێم زویر نه‌بى هاوڕێى ژینتم
كوردم وێنه‌ى تۆ منیش، هاودینتم
به‌ڵام له‌داخان كه‌وا دواكه‌وتووین
عاله‌م هۆشیاره و ئێمه هه‌ر خه‌وتووین
ناچارم ئه‌ڵێم ئه‌وه‌ى ئه‌یزانم
پڕ ئێشه زامى گۆشت و ئێسقانم
مه‌لا عه‌بدوڵڵاى توتنچى پێنجوێن
جوابى دایته‌وه به زووبانى دین))1
پاشان پرسیار ئاراسته‌ى ئه‌وه ده‌كاته‌وه كه كوردبوونیش هه‌ر فه‌رمانێكى خواییه و ئێمه كه‌سمان ده‌ستمان نه‌بووه له‌وه‌ى كوردین. بۆیه ناكرێت ئه‌وه به عه‌یبه و گوناه بزانین كه به زمانه‌كه‌ى خۆمان بنووسین، چونكه خودا ئه‌و زمانه‌ى داوه به ئێمه. دواتر له كۆتاییى نامه‌كه‌دا ده‌ڵێت من به زمانى دیین وه‌ڵامى تۆمداوه‌ته‌وه. ئه‌مه‌ش دوو ئاماژه له خۆى ده‌گرێت، یه‌كه‌میان مه‌به‌ستى ئه‌و رێز و ئه‌ده‌به‌یه كه نواندوییه‌تى له‌گه‌ڵ مه‌لایه‌كى هاودین و زمانه‌كه‌ى خۆیدا دووه‌میش هه‌موو ئه‌و پرسیار و بیروباوه‌ڕانه‌ى كه پێنجوێنى هه‌یبووه ته‌واو هاوتا و هاوته‌ریبه له‌گه‌ڵ عه‌قڵه خواییه‌كه. بۆیه ده‌ڵێت من به زمانى دیین وه‌ڵامم داوه‌ته‌وه.
ئه‌وه‌ى له‌م دوو نامه‌یه‌دا بۆ ئێمه گرنگبوو پێش ئه‌وه‌ى گفتوگۆى نێوان دوو مه‌لا و دوو هاوڕێ بێت، گفتوگۆى نێوان دوو عه‌قڵیه‌ت و بیركردنه‌وه‌ى جیاوازه كه له‌دوو جه‌مسه‌رى دژبه‌یه‌ك و جوداوه هاتوونه‌ته به‌رده‌م یه‌كتر. یه‌كه‌مه‌یان نوێنه‌رى تابۆ به پیرۆزكراوه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى كورردى و دووه‌میش نوێنه‌رى عه‌قڵێكى ئازاد و شۆڕشگێر، كه ده‌ربازى بووه له‌و تابۆ به پیرۆزكراوانه و ئه‌وه‌ى لا یه‌كلابۆته، كه ئه‌و تابۆیانه نه‌ك بیركردنه‌وه‌یى خوایین له‌سه‌ر زه‌وى، به‌ڵكو بیركردنه‌وه‌یه‌كى خۆكردى مرۆڤكردى دژه خوایین و به‌ناوى نوێنه‌رایه‌تیكردنى دیین و ئایینى خواوه له‌نه‌ستى كه‌سێتى كۆمه‌ڵى كورده‌واریدا وه‌ك به‌ها و پره‌نسیب خۆیان داكوتاوه. موفتى بۆ ئه‌و سه‌رده‌مه‌ى خۆى ده‌نگێكى ناوازه و تایبه‌ت بووه. هه‌ر وه‌ك ئومێد ئاشنا له‌باره‌یه‌وه ده‌نووسێت: ((ئه‌و پیاوه زۆر به جورئه‌ت و گیانێكى یاخىبوانه‌وه هه‌ڵوێسته‌كانى خۆى وه‌ك بانگه‌واز و بانگه هه‌قپه‌رستى به‌ناو خه‌ڵكیدا بڵاوده‌كرده‌وه. له جێگایه‌كى وه‌ك پێنجوێن دا به حوكمى ئه‌وه‌ى بچوكه و خه‌ڵك هه‌موو یه‌كتر ده‌ناسن و له‌هه‌واڵ و به‌سه‌رهاتى بچوك و گه‌وره‌ى یه‌كتر شاره‌زان، هه‌ر زوو خه‌ڵكى له یاخى بوونه‌كه‌ى مفتى گه‌یشتن)) 1
ته‌وه‌رى دووه‌م
ژن وه‌ك وێنه‌ى دووه‌مى پیاو (به‌سێبه‌ربوونى ژن) له كۆمه‌ڵگه باوكسالارییه‌كاندا:
عه‌بدوڵا كوڕى مه‌لا كه‌ریم به‌و پێییه‌ى ساڵى (1881 له‌دایكبوه)2 و ژیانیشى كه‌وتۆته سه‌رتاكانى سه‌ته‌ى نۆزده‌وه و به پێى ئه‌و سه‌رچاوانه‌ى له‌به‌ر ده‌ستن كۆمه‌ڵى كورده‌وارى له‌و سه‌رده‌مه‌دا به شێوه‌یه‌كى گشتى دابه‌شى سه‌ر سێ چین بووه. چینى یه‌كه‌م بریتیبوون له خه‌ڵكى هه‌ژار كه له‌ناوچه شاخاوییه‌كان خه‌ریكى شوانیێتی و له ناوچه ده‌شته‌نییه‌كانیش خه‌ریكى كوشتوكاڵ بوون به جۆرێك ئه‌م دوو كاره پیشه‌ى سه‌ره‌كى و سه‌رچاوه‌ى بژیوى خه‌ڵك بوون.3 چینى سێهه‌میش ئاغا و خودان موڵك بوون له‌گه‌ڵ مه‌لاو شێخه‌كان. كه ئه‌م دوو به‌ره‌یه به شێوه‌یه‌كى گشتى له‌و نێوانه‌دا به‌بێ ئیش و كار گوزه‌راندوویانه و له‌سه‌ر بیرى دواكه‌تووى خه‌ڵكى ژیاون. ئه‌وه‌ى بۆ ئێمه گرنگه له‌م باسه‌دا، ئه‌وه‌یه چۆن جۆرى ئیش و كارى رۆژانه و شوێنى جوگرافى گاریگه‌رى دروستده‌كات له‌سه‌ر كه‌سایه‌تى مرۆڤ، چونكه ئه‌وانه‌ى له‌ناوچه شاخاوییه‌كاندا زینده‌گى ده‌كه‌ن و كارى سه‌ره‌كییان ئاژه‌ڵدارییه، چون زه‌وى وا فراوانیان نییه هه‌تا كوشتوكاڵێكى واى تێدابكه‌ن كه بتوانن پێى بژین. ناچارن به به‌خێوكردنى ئاژه‌ڵ، ئه‌مه‌ش راسته‌وخۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك تێیدا به‌رهه‌م دێت، كه كۆمه‌ڵگه‌ى باوكسالارییه(ناوچه شاخاوییه‌كان به پێیه‌ى، كه باران بارین تێدا به‌رده‌وامه و جارجاره‌ش لافاوى رووباره‌كانى تێدایه. هه‌روه‌ك له رووباره‌كانى ئه‌رینكۆدا رووده‌ده‌ن، ئه‌مانه خاسییه‌ته‌كانى ژیانى باوكسالارین و دابه‌ش ده‌بن بۆ سه‌ر خێزانى تاكه تاكه)[4]
ژیانى ئاژه‌ڵدارى راسته‌وخۆ باوك تێیدا زاڵه و منداڵ و ژنه‌كانى خێزانیش ده‌بێت دابه‌ش ببن به‌سه‌ر شوانى و شیر دۆشین و هه‌موو ئه‌و كارانه‌ى كه پێویستن بۆ په‌زه‌كان.
فرۆشتنى به‌رهه‌مه‌كه‌ش راسته‌خۆ باوك وه‌ك سه‌رۆك خێزان و سه‌رپه‌رشیكارى پڕۆژه‌كه به‌رپرسه له وه‌رگرتنى پاره و دابه‌شكردنه‌وه‌ى به‌سه‌ر ئه‌ندامانى خێزانه‌كه‌دا. ئه‌م خێزانانه‌ش بۆ ئه‌وه‌ى له‌وه‌رگاى په‌زه‌كانیان تێكه‌ڵ به له‌وه‌رگاى خه‌ڵكى تر نه‌بێت ده‌بێت دووره‌ده‌ست و ته‌ریكبن و دووربن له ماڵه وئاوایى دیكه. به‌مه‌ش زۆر به زه‌حمه‌تى شارستانى و شار دێته ئاراوه، له ئه‌نجامدا كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى داخراوى باوكسالارى دێته ئاراوه، كه باوك هه‌ر به‌رپرس نییه له په‌زه‌كان و دۆزینه‌وه‌ى له‌وه‌رگاى باش بۆ په‌زه‌كان، به‌ڵكو راسته‌خۆ ئه‌و هێزه‌ش په‌یدا ده‌كات كه ژیانى ژن و كچه‌كانیشى بكه‌وێته ده‌ست له‌مه‌سه‌له‌ى شوكردن و دیاریكردنى وه‌زیفه‌یان. له‌كۆمه‌ڵگه ئاژه‌ڵدارییه‌كه‌دا بیرى باوكسالارى راسته‌خۆ له‌و شوێنه جوگرافى و جۆرى ئیش و كاره‌وه سه‌رچاوه‌ى گرتووه، كه كۆمه‌ڵى كورده‌وارى تێیدا گوزه‌راوه. كه ئێستاشى له‌گه‌ڵ بێت له‌گه‌ڵ نه‌مانى په‌ز و مه‌ر و بزنه‌كانیش ئه‌و عه‌قڵییه‌ته زاڵه‌ى باوك درێژه به ژیانى خۆى ده‌دات و نه‌وه دواى نه‌وه خۆى به‌رهه‌م ده‌هێنێته‌وه.
پێگه‌ى ژن له‌م كۆمه‌ڵگایه‌دا جگه له سێبه‌رى پیاو و وێنه‌ى دووه‌مى پیاو هیچى دیكه نییه. ته‌نانه‌ت بۆ راپه‌راندنى ئیش و كاره‌كانیش ده‌بێت هه‌ر جلى پیاوانه بپۆشێت و به تاك شه‌ڕواڵێكه‌وه ئه‌و سێبه‌ربوونه‌ى خۆى نیشانى پیاو بداته‌وه.
به‌شێكى دیكه‌ى كۆمه‌ڵى كورده‌وارى وه‌ك ده‌شته‌كانى شاره‌زوور و هه‌ولێر له‌به‌ر زۆرى پانتایى زه‌وى كارى سه‌ره‌كى خه‌ڵكى بریتی بووه له كشتوكاڵ. ئه‌مه‌ش (كێشه‌ى موڵكدارى به دواى خۆدا هێناوه)1 به جۆرێك خاوه‌ن زه‌وى و كرێگرته و جووتیار و پاڵه دێته مه‌یدانه‌كه‌وه، واته كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى ده‌ره‌به‌گاییه‌تى لێ به‌رهه‌م دێت. له‌م جۆره كۆمه‌ڵگه‌یه‌شدا خاوه‌ن زه‌وى كه ئاغا و به‌گ و خودان هه‌موو ئه‌و دابه‌شكارییه بوونى هه‌بووه له‌م كۆمه‌ڵگایه‌دا ده‌بێته‌وه به‌رپرس له‌سه‌ر ژیانى هه‌موو ئه‌و ره‌عییه‌ته‌ى كه ده‌بنه جوتیار و كرێگرته‌ى خاوه‌ن موڵك. له‌گه‌ڵ دروستبوونى چینایه‌تى له كۆمه‌ڵى كورده‌واریدا، كه بۆنمونه كچى ئاغا له‌به‌ر ئه‌وه‌ى راسته‌وخۆ له خوێنى خاوه‌ن موڵكه. بۆى نییه شوبكات به كوڕى پاڵه‌و جوتیارێك كه ئیشكه‌رى به‌رده‌ستى ماڵى به‌گ یان ئاغابووه، به شێكى ئه‌ده‌بى كوردى ساڵانى چل و په‌نجاكان و هه‌تا حه‌فتاكانیش ئه‌ده‌بێك بووه كه بابه‌تى سه‌ره‌كى رۆمان و چیرۆك و شیعرى كوردى وابه‌سته بووه به‌م بابه‌ته‌وه. ئه‌وه‌ى له‌م دووجۆره له ژیان و گوزه‌ران گرنگه بۆ باسه‌كه‌ى ئێمه ئه‌مه‌یه له‌هه‌ردوو بواره‌كه‌دا.
پیاو چه‌قى بڕیاردان و خاوه‌ن هێزێكى گه‌وره‌بووه بۆ ئاراسته‌كردنى ئه‌ندامانى كۆمه‌ڵه‌كه‌ى. ژیان و گوزه‌رانى مفتى مامه‌ڵه‌كردن و به‌ركه‌وتن بووه له‌گه‌ڵ ئه‌م هێزه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه خۆسه‌پێنانه‌دا. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش(موفتى ده‌نگێكى دیار و گرنگ و كاریگه‌رى كۆمه‌ڵایه‌تى بووه. له‌ناو كۆمه‌ڵگایه‌كى دواكه‌وتوو نه‌خوێنده‌واردا، كه شیعره‌كانى به شێوه‌یه‌كى راسته‌وخۆ و به‌زمانێكى ساده هه‌وێنى چاره‌سه‌ركردنى گرفته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و نیشتمان و نه‌ته‌وه بوون)1
مفتى باش ئه‌و عه‌قڵیه‌ته پاوه‌نخوازه‌ى ناسیووه هه‌ر بۆیه زۆر به توندى و زوو له ژیانى خۆیدا له‌ده‌ره‌وه‌ى ئه‌م بیركردنه‌وه و هێزه خۆسه‌پێنه بیریكردۆته‌وه. له‌و شعرانه‌ى كه بۆ كچه‌كانى نووسیووه هه‌موو ئه‌و ئازار و هێڵه دواكه‌تووانه به دیده‌كه‌ین كه مفتى په‌نجه‌ى بۆ درێژكردوون و زۆر سانا و ساده‌ش چاره‌سه‌رى بۆ داناون. له قه‌سیده‌ى (مفتى و كچه‌كه‌ى) له‌سه‌ر زارى كچه‌كه‌یه‌وه وێنه‌ى ده‌روون و ئه‌و خه‌یاڵانه‌ى ناوه‌وه‌ى ژنى كوردمان بۆ وێنا ده‌كات و ئه‌وه نیشانى ئێمه ده‌داته‌وه كه له كۆمه‌ڵگه‌ى باوكسالارى و ده‌ره‌به‌گایه‌تیدا چۆن ژن به گشتى جگه له سێبه‌ر و كه‌ره‌سه‌ته‌یه‌ك هیچى دیكه نییه و بۆى نییه له هه‌ڵبژاردنى هاوسه‌رى ژیانیشیا راى خۆى ده‌رببرێت و ده‌بێت رازى بێت به‌وه‌ى باوك بۆى دیاریده‌كات. چونكه له‌ناو ئه‌و جۆره له‌سیسته‌م، پێگه‌ى ژن هیچى واى زیاتر نییه له په‌زه‌كان و ئه‌ویش به شێكه له جیهانى په‌زه‌كان. یاخود كرێكارێكه له پاڵ خسته‌وه‌ى وه‌چه و دامركانه‌وه‌ى حه‌زه بیۆلۆژییه‌كانى پیاو، ده‌بێت له كێڵگه و كشتوكاڵیشدا به جلوبه‌رگى پیاوانه‌وه وه‌زیفه‌ى پیاوێتیش ببینێت. مفتى له زارى كچه‌كه‌یه‌وه ده‌نووسێت:
(بابه نزیكه ق و ئاره‌زووم
خۆزگه ئه‌مزانى كى ئه‌بێ به شووم
من زۆر ئه‌ترسم كه بمده‌ى به‌شوو
بمده‌ى به كه‌سێ به‌دخوڵق و به‌دخوو
یا له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كه پاره‌داره
یا كورى ئاغا و به‌گى زۆرداره
یا بڵێن كوڕى خزمى خۆمانه
هه‌رچه‌ند كۆشت له‌ر بێ هه‌ر له‌سه‌ر رانه
هه‌ر به‌زیندوویى بمخه‌یته قه‌برێ
خۆزگه بخوازم به‌وه‌ى كه ئه‌مرێ
سه‌دى نه‌ودى كیژى ئه‌م كورده
هه‌ر نامراده و هه‌ناسه سه‌رده)2
مفتى له زارى كچه‌كه‌ى خۆیەوە گوزارشت له خه‌مى هه‌موو كچانى كۆمه‌ڵى كورده‌وارى ده‌كات، باسى ئه‌و مردنه له‌سه‌ر خۆیه ده‌كات كه كچانى ئێمه له پرۆسه‌ى ئه‌و زه‌واجه دواكه‌وتووه‌دا دێته‌ر ده‌ر كه پرۆسه‌كه له‌ینه‌ره‌تدا له‌سەر كۆمه‌ڵێك گرێى ده‌روونى بنیاتنراوه، چونكه منداڵى هه‌ژار و جوتیار و شوان راسته‌وخۆ له ئه‌نجامى په‌روه‌رده بوونى له‌ناو ئه‌و فه‌زایه‌دا و راهێنانى به‌وه‌ى كه مناڵه ئاغا و شێخ و خاوه‌ن په‌ز و موڵك جیاوازن و نامۆیه به جیهانى ئه‌و. بۆیه گرێیه‌كى ده‌روونى هه‌یه ده‌بێت له‌گه‌ڵ خۆیاندا هه‌ڵیبگرن ئه‌ویش گرێى خۆ به‌كه‌م زانینه له‌ئاستى پاره‌دار و خاوه‌ن موڵك، بۆیه ئه‌گه‌ر ئه‌وان ده‌ستیان خسته سه‌ر هه‌ر كچێك نابێت ره‌تبكرێنه‌وه، چونكى له دنیاى سایكۆلۆژى ئێمه‌دا ئه‌وانه یه‌كسانبوونه‌وته‌وه به تابۆ و سه‌ر به‌خوێنى باوكسالارین، بۆ ئه‌وانه نییه قسه‌یه‌ك بكه‌ن یاخود پرسیار ئاراسته بكه‌ن.
مفتى زۆر باش له‌م یارییه حاڵى بووه بۆیه دێت به گه‌رووى كچه‌كانى په‌نجه ده‌خاته سه‌ر ئه‌و برینه و باسى ئه‌و هه‌ناسه ساردییه‌ى كچانى كورده‌وارى ده‌كات. مفتى له رێگه‌ى چه‌شتنى ئه‌م ئازاره له خۆیدا وه‌ك قوربانییه‌ك عه‌زابى ئه‌و مردنه له خۆیدا تاقیده‌كاته‌وه و كچه‌كانى خۆى ده‌رباز ده‌كات و خۆى ده‌خاته شوێنى ئه‌و عه‌زابه سایكۆلۆژییه‌ى كه له‌رێگه‌ى كۆمه‌ڵگه‌وه رووبه‌ڕووى ده‌بێته‌وه.
(كچم تێئه‌گه‌م ئاواتت چییه
ئه‌و فكره كۆنه له لاى من نییه
شه‌رته به شه‌رع و فه‌رمووده‌ى قورئان
من بتده‌م به شوو، نه‌تخه‌مه زیندان
هه‌ر كه‌سێ كه خۆت حه‌زى لێ ئه‌كه‌ى
هیچ ناوه‌ستى لێى، زوو شووى پێ ئه‌كه‌ى)1
مفتى هه‌ر زوو ئه‌م عاده‌ت و نه‌ریته كۆنه‌ى له مه‌سه‌له‌ى دین جیاكردۆته‌وه چونكه ئه‌و باش ده‌زانێت سه‌رچاوه‌كه‌ى له كوێوه‌یه و هیچ په‌یوه‌ندییه‌كى به دیینه‌وه نییه، به‌ڵكو نه‌ریتێكى دواكه‌وتی كۆمه‌ڵگه‌یه خۆى دروستیكردووه. پاشان مه‌سه‌له‌ى دروستكردنى ژیان ده‌داته‌وه ده‌ستخۆى.
(ئه‌و كه‌سه‌ش كه‌وا عاشق به تۆ بێ
بۆ تۆ وه‌كو تۆ، دڵ پڕ له سۆ بێ
زوویشمان تێ نه‌كا عه‌یبه‌ى ئه‌م و ئه‌و
وه‌ك ده‌هۆڵ لێده‌ن به رۆژ و به شه‌و
بێترس و بێخه‌م بۆ خۆت دانیشه
من ئیشى خه‌ڵكى ناكه‌م به پیشه
نایشتفرۆشم هه‌ر وه‌كوو حه‌یران
شیربایى له خۆم ئه‌كه‌م به سندان
فه‌رقى لام نییه خزم و بێگانه
هه‌ر تۆ لات باش بێ، لاى من ئاسانه
ترسى مه‌ولودیش له دڵ لابه‌ره
كه‌سێك وا ئه‌كا به‌ناو به‌شه‌ره)1
مغتى لێره‌دا باسى ئه‌و ده‌هۆڵ كوتین و فشاره سایكۆلۆژییه ده‌كات كه به ناوى عه‌یبه و عاده‌ته‌وه مرۆڤى ئێمه‌ى دیل و زه‌لیلكردووه جا ئه‌و له رێگه‌ى هه‌ڵمژینى ئازاره سایكۆلۆژییه‌كه‌وه رێگه بۆ كچه‌كه‌ى خۆى خۆشده‌كات و بێخه‌مى ده‌كات له هه‌موو ئه‌و ئازارانه‌ى به‌ر خۆى ده‌كه‌وێت.
له‌كۆمه‌ڵگه باوكسالارییه‌كاندا پیاوانى ئاینى وه‌ك به‌شێك له چینى سێهه‌م راگر و پارێزه‌رى ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ن كه سه‌رچاوه‌ى ژیانیان بۆ خۆیان داگیركردووه ئه‌میش به خاترى ئه‌و ژیانه خۆشه‌یه كه له پاڵ ئه‌واندا بۆیان دابینكراوه. مفتى باش له‌وه تێگه‌یشتووه كه به‌شێكى زۆرى ئه‌و كۆت و به‌ندانه‌ى له‌ژێر مه‌ندیل و عه‌باى ئه‌و جۆره له شێخ و مه‌لاوه دێته‌ده‌ر و په‌یوه‌ندى نییه به خودى ئایینه‌وه و مه‌سه‌له‌كه به‌رژه‌وه‌ندى و دنیا ویستییه چونكه ((كۆمه‌ڵگه له كۆمه‌ڵێك ئه‌تنیكى جیاواز پێكهاتووه كه پەیوه‌ندییه‌كانى نێوان ئه‌م ئه‌تنیكه جیاوازانه جۆرا و جۆرن. یان ئه‌وه‌تا تاكڕه‌وانه‌یه یاخود به‌رژه‌وندیخوازانه‌یه. سێیانه‌كى(پیاوانى ئاینى، جه‌نگاوه‌ران، جوتیار) له كۆمه‌ڵگه كشتوكاڵییه‌كاندا، پیوه‌ندییه‌كانیان به‌رژه‌وه‌ندیخوازانه‌یه. جه‌نگاوه‌ران پیاوانى ئایینى و جوتیار ده‌پارێزن، جوتیاریش هه‌ردوو ئه‌م چینه ده‌ژێنێت له‌گه‌ڵ تێركردنى زگى خۆیدا))2
هه‌ربۆیه مفتى تا راده‌یه‌كى باش كه‌وتۆته وێزه‌ى ئه‌و مه‌لا و شێخانه‌ى بێ ئیش و كار له‌سه‌ر زگى خه‌ڵكى ژیاون و له‌ولاشه‌وه پاڵپشتى چینى ده‌سه‌ڵات و چه‌ك به‌ده‌سته‌كانبوون. له قه‌سیده‌ى (من و ده‌روێش) زۆر جوان ئه‌و ژیانه رسواییه‌ى مامه ده‌روێش وێنا ده‌كات، پاشان دێته‌ر سه‌ر ئه‌وه‌ى ده‌نووسێت:
(كه‌سب و سنعه‌تى هووهوو كێشانه
كار و ئه‌توارى ته‌پڵ لێدانه
ئه‌م به‌زم و ره‌زمه مه‌علوم بزانه
بۆ خودا نییه، بۆ پارووى نانه
خه‌لیفه‌ش كاكى سه‌رلێشێواوه
ئه‌ویش به‌و ره‌نگه ده‌رسى دراوه
كه‌واى دووره‌نگى به‌به‌ر دراوه
پیشه‌ى سواڵكه‌رى وادانراوه) 1
لێره‌وه تێده‌گه‌ین كه بیركردنه‌وه‌ى مفتى بیركردنه‌وه‌یه‌كى ره‌خنه‌یى ئازاده و توانییه‌تى له‌و كۆت و به‌ندانه‌ى به‌ناوى دین و گوناه و نه‌ریته‌وه خۆ رزگاربكات و به‌وه‌شه‌وه نه‌وه‌ستاوه هه‌ستاوه به هۆشیاركردنه‌وه‌ى خه‌ڵكى و له‌م پێناوه‌شدا بێ مه‌ڵامه‌ت و ئازار نه‌بووه. به‌ڵام ئه‌وه‌تا ئه‌مڕۆ مفتى ناوێكى گه‌ش و دیاره له نێو شعرى كوردى و شۆرشى چاكسازى كۆمه‌ڵایه‌تى كۆمه‌ڵى كورده‌وارى.
ئه‌نجامه‌كان
1_ كێشه‌ى دروستببونى تابۆ له هه‌بوونیدا نییه، به‌ڵكو له‌وێدایه كه كۆمه‌ڵێك به‌ها و نۆڕمى تایبه‌ت كه سه‌ر به ئازادییه‌كانى مرۆڤن دێنه نێو ئه‌و پرۆسه‌یه‌وه و تاك قۆڵپه‌ستده‌كه‌ن. هه‌روه‌ك خوێندنى ژنان و مه‌سه‌له‌ى شوكردن و كوردى نووسین و…تاد مفتى پێنجوێنى زۆر باش توانییویه‌تى ئه‌و جیاكارییه بكات و ئه‌و شتانه‌ى به‌هاى بوونه تابۆیان نییه ده‌ریانبهێنێت و جیایبكاته‌وه.
2_ بۆ ئه‌وه‌ى مرۆڤ له سحرى تابۆ و ترسه سایكۆلۆژییه‌كانى بێته ده‌ره‌وه پێویستى به بوونى عه‌قڵێكى واعى و بیركه‌ره‌وه هه‌یه، پێنجوێنى به هۆى ئه‌و پرۆسه عه‌قڵییه ره‌خنه‌گرانه‌وه توانیوییه‌تى له‌و فشاره ده‌روونییه ده‌ربازیبێت و رێگه‌ى چاره‌سه‌ریش بخاته روو بۆ كچ و نزیك و هاونیشتمانییه‌كانى.
3_ له ئه‌نجامى ئه‌م باسه‌وه گرنگى كار و شوێنى جوگرافیمان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت كه به‌شێكى مه‌سه‌له‌ى ئازاد نه‌بوونى ئافره‌ت و به‌ندكردنى له‌ماڵه‌وه په‌یوه‌ندى هه‌یه به بارى گوزه‌ران و ئه‌و كاره‌ى كه ده‌بێته سه‌رچاوه‌ى بژێوى بۆ ژیان. واته مه‌سه‌له‌ى باوكسالارى راسته‌خۆ په‌یوه‌سته به مه‌سه‌له‌ى كشتوكاڵ و شوانێتییه‌وه، كه ژن خاوه‌ن داهات و كارى سه‌ربه‌خۆى خۆى نییه و به‌مه‌ش راسته‌وخۆ له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتى پیاودا ده‌توانێت ژیان بكات.
4_ پێنجوێنى له رێگه‌ى ئه‌و شعوره‌وه، كه هه‌ستى به‌و زوڵمه‌كردووه. له‌به‌شێكى شیعره‌كانیدا له‌گه‌ڵ داواكردنى دروستكردنى خێزان له كچه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌كه‌ى، داواشیان لێده‌كات كه بۆخۆیان كار بكه‌ن و سه‌رچاوه‌ى بژێوى په‌یدا بكه‌ن. به‌خاترى پاراستنى ئازادییه‌كانى ژن له كۆمه‌ڵى كورده‌واریدا.
سه‌رچاوه‌كان
سه‌رچاوه كوردییه‌كان:
1_زیگمۆند فرۆید، ته‌وته‌م و تابۆ، و: ره‌زا مه‌نوچهرى، خانه‌ى چاپ و په‌خشى رێنما، سلێمانى، 2005
2 _پێشڕه‌و عه‌بدوڵڵا، ده‌روونشیكارى شیعر، له بڵاوكراوه‌كانى ئه‌كادیمیاى كوردى، هه‌ولێر، 2013
3 _ ئومێد ئاشنا و كامیل عه‌بدوڵڵا كه‌ریم، دیوانى موفتى پێنجوێنى، ناوه‌ندى رۆشنبیرى و هونه‌رى ئه‌ندێشه، سلێمانى، 2006
4 _ برهان قانع، یادى مفتى، چاپخانه‌ى ئیرشاد، به‌غداد، 1979
5 _ د.مارف خه‌زنه‌دار، مێژووى ئه‌ده‌بى كوردى، به‌رگى شه‌شه‌م، چاپى یه‌كه‌م، بڵاوكراوه‌ى ئاراس، 2006
6 _سیسیل جۆن ئیدمۆنس، كورد تورك عه‌ره‌ب، و: حامید گه‌وهه‌رى، چاپخانه‌ى ئاراس، هه‌ولێر، 2004
7_ ئامانج على قادر ، موفتى پێنجوێنى ژیان و به‌رهه‌م لێكۆڵینه‌وه و هه‌ڵسه‌نگاندن، زانكۆى چه‌رموو، كۆلیژى په‌روه‌رده، به‌شى كوردى، 2017
سه‌رچاوه عه‌ره‌بییه‌كان:
1_هیجل، العقل فى التاریخ، المجلد الاول من محاضرات فى فلسفه التاریخ، ت: د. امام عبدالفتاح امام، دار التنویر للطباعه والنشر والتوزیع بیروت، 2007
2_یانیك لومیل، ت: د. جورجیت الحداد، الطبقات الاجتماعییه، دار الكتاب الجدید المتحده، لبنان، 2008
3 _ سیغموند فروید، الطوطم والتابو، ت: بو على یاسین، دار الحوار للنشر و التوزیع، سوریه_ اللازقیه، 1983
[1] _ _ زیگمۆند فرۆید، ته‌وته‌م و تابۆ، و: ره‌زا مه‌نوچهرى، خانه‌ى چاپ و په‌خشى رێنما، سلێمانى، 2005، لا84
[2] _ سه‌رچاوه‌ى پێشوو، لا 84
1 _ سه‌رچاوه‌ى پێشوو، لا 84
2 _ پێشره‌و عه‌بدوڵا، ده‌روونشیكارى شیعر، له بلاوكراوه‌كانى ئه‌كادیمیاى كوردى، هه‌ولێر، 2013، لا151
1 _ ئومێد ئاشنا و كامیل عه‌بدوڵڵا كه‌ریم، دیوانى موفتى پێنجوێنى، ناوه‌ندى رۆشنبیرى و هونه‌رى ئه‌ندێشه،سلێمانى، 2006، لا 206
1 _ هه‌مان سه‌رچاوه ، لا 207
2 _ هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوو، لا 207
1 _ هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوو، لا208
2 _ سیغموند فروید، الطوطم والتابو، ت: بو على یاسین، دار الحوار للنشر و التوزیع، سوریه_ اللازقیه، 1983، ص 41
[3] _ هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوو، لا208
1 _ هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوو، لا208
1 _ برهان قانع، یادى مفتى، چاپخانه‌ى ئیرشاد، به‌غداد، 1979، لا 31
2 _ د.مارف خه‌زنه‌دار، مێژووى ئه‌ده‌بى كوردى، به‌رگى شه‌شه‌م، چاپى یه‌كه‌م، بڵاوكراوه‌ى ئاراس، 2006، لا 119
3 _ سیسیل جۆن ئیدمۆنس، كورد تورك عه‌ره‌ب، و: حامید گه‌وهه‌رى، چاپخانه‌ى ئاراس، هه‌ولێر، لا 41
[4] _ هیجل، العقل فى التاریخ، المجلد الاول من محاضرات فى فلسفه التاریخ، ت: د. امام عبدالفتاح امام، دار التنویر للطباعه والنشر والتوزیع بیروت، 2007، ص 169
1 _ نفس مصدر السابق، ص 170
1 _ ئامانج على قادر ، موفتى پێنجوێنى ژیان و به‌رهه‌م لێكۆڵینه‌وه و هه‌ڵسه‌نگاندن، زانكۆى چه‌رموو، كۆلیژى په‌روه‌رده، به‌شى كوردى، 2017، لا 13
2 _ دیوانى موفتى، لا 290
1 _ دیوانى موفتى، لا291
1 _ دیوانى موفتى، لا291
2 _ یانیك لومیل، ت: دز جورجیت الحداد، الطبقات الاجتماعییه، دار الكتاب الجدید المتحده، لبنان، 2008، ص 10-11
1 _ دیوانى موفتى، لا291
